معناشناسی عقل و قلب در قرآن کریم

چکیده

ارتباط لغوی که لغویان بین دو واژه ی عقل و قلب برقرار کرده اند، با کاربرد قرآنی این دو واژه نیز مورد تأیید است. قرآن کریم در بیان آیات الهی ارتباط بین عقل با قلب را آشکار می سازد. از آنجا که قلب آدمی مرکز عقل ورزی است، آیات الهی بر قلب فرد عرضه می شود و در صورت عقل ورزی، به تصدیق آیات و ایمان به آنها منجر خواهد شد و در صورت عدم تعقل و تکذیب آن ها، کفر به آیات الهی را در پی خواهد داشت. از این رو فهم آیات الهی در گرو عقل ورزی است که آن را قلب صورت می دهد. بر این اساس قلب فرد کافر که بر اثر اجتناب از عقل ورزی، قادر به درک آیات الهی نیست، به عارضه های ختم، طبع و مانند آن دچار خواهد شد.
کلید واژه ها: عقل، قلب، عقل و قلب در قرآن، اولواالاباب، ختم قلب، طبع قلب

مقدمه

«عقل» به عنوان موهبتی الهی جایگاه خاصی در شبکه ی معنایی آیات قرآن دارد. این مسأله را می توان از تأکید قرآن کریم بر عقل و عقل ورزی و استعمال واژه های مترادف آن دریافت. قلب نیز به عنوان ابراز تعقل (حج: 46) اهمیت ویژه ای در فرآیند عقل ورزی دارد. در بررسی های لغوی، علمای لغت به مترادف بودن این دو اشاره کرده اند. علاوه بر این در قرآن کریم نیز بین این دو واژه ارتباط معنایی دیده می شود. نوع ارتباط بین این دو واژه در قرآن کریم در تبیین معنای آیه به وضوح مشاهده پذیر است. به عبارت دیگر سه واژه ی عقل، قلب و آیه ارتباطی عمیق با یکدیگر دارند. ارتباط بین عقل و آیه تا به آن حد است که در بین واژه هایی که مفهوم فهم آیات را می رسانند، عقل با 13 بار (علاوه بر واژه های مترادف آن از جمله اولی النهی 2 بار و اولی الباب 1 بار جمعاً 16 بار ) بیشترین همنشینی را با آیات دارد. فَکَّرَ (9) عَلِم (8) سمع(6) تذکَّرَ (4) فَقِه (2) تدبَّرَ(1) و توسَّم (1) در مرتبه ای پس از واژه ی عقل قرار می گیرند. قلب نیز با توجه به ارتباطی که با معنای عقل دارد، در فهم آیات تأثیری مهم را بر عهده دارد. در واقع فهم آیات در گرو عقل ورزی نسبت به آیات الهی است که قلب به عنوان مرکز عقل ورزی به فرد شایستگی فهم آیات الهی را می بخشد. در این مقاله با بررسی دو واژه ی عقل و قلب و مترادف های آن ها، ارتباط آن ها با واژه ی آیه نیز مورد بررسی قرار می گیرد. ضرورت این بررسی از آنجاست که هر سه واژه ی عقل، قلب و آیه مفاهیم کلیدی در تبیین مفاهیم هدایت و ضلالت اند. علاوه بر این در ضمن این بررسی، جایگاه این واژه ها در بین مفاهیم قرآنی و اهمیت آن ها مشخص خواهد شد. ابتدا به بررسی واژه ی عقل و کاربردهای قرآنی و مترادف های آن می پردازیم و سپس واژه ی قلب و کاربرد قرآنی آن و واژه های مترادف آن را با بیان ارتباط دو واژه ی عقل و قلب با آیات مورد بررسی قرار خواهیم داد.