درس پنجاه و سوّم

نوع رابطه بين دنيا و آخرت

ـ مقدمه
شامل: رابطه حقيقى يا قراردادى؟
ـ شواهد قرآنى

مقدّمه

دانستيم كه ميان ايمان و عمل صالح از يك سو، و قرب الهى و نعمتهاى اخروى از سوى ديگر؛ و همچنين ميان كفر و گناه از يك سو، و دورى از خدا و محروميّت از نعمتهاى ابدى از سوى ديگر، تناسب مستقيم وجود دارد. و نيز به ايمان و عمل صالح با عذابهاى اخروى، و بين كفر و گناه با نعمتهاى ابدى، تناسب معكوسى برقرار است. و درباره اصل اين تناسبها از ديدگاه قرآن كريم، جاى هيچ گونه شكّ و شبهه‌اى نيست و انكار آنها به مثابه انكار قرآن است.
اما پيرامون اين مطلب ضرورى، مسائلى مطرح مى‌شود كه نياز به بحث و توضيح دارد. مانند اينكه: آيا روابط مذكور، روابطى حقيقى و تكوينى است يا صرفاً تابع وضع و قرارداد است؟ و چه رابطه‌اى بين ايمان و عمل صالح و نيز بين كفر و گناه، وجود دارد؟ و آيا ميان خود اعمال نيك و بد هم تأثير و تأثرى وجود دارد يا نه؟
در اين درس، نخستين مسأله را مورد بحث قرار داده توضيح خواهيم داد كه روابط فوق الذكر، امورى جعلى و قراردادى نيستند.

رابطه حقيقى يا قراردادى

چنانكه بارها اشاره كرديم رابطه بين اعمال دنيوى و نعمتها يا عذابهاى اخروى، از قبيل روابط مادّى و معمولى نيست و نمى‌توان آن را براساس قوانين فيزيكى يا شيميايى يا... تفسير و تبيين كرد. و حتى تصوّر اينكه انرژى مصرف شده در اعمال انسانى، براساس نظريه تبديل ماده و انرژى به يكديگر تجسّم مى‌يابد و به صورت نعمتها يا عذابهاى اخروى، ظاهر مى شود تصوّر نادرستى است، زيرا:

اولا انرژى مصرف شده در گفتارها و كردارهاى يك انسان، شايد به اندازه‌اى نباشد كه تبديل به يك دانه سيب شود چه رسد به نعمتهاى بى شمار بهشتى!

ثانياً تبديل مادّه و انرژى به يكديگر بر طبق عوامل خاصّى انجام مى‌گيرد و ربطى به نيكى و بدى اعمال و نيّت فاعلى ندارد و براساس هيچ قانون طبيعى نمى‌توان بين اعمال خالصانه و اعمال رياكارانه، فرق گذاشت تا انرژى يكى تبديل به نعمت، و انرژى ديگرى تبديل به عذاب شود.

ثالثاً انرژيى كه يكبار در راه عبادتى صرف مى‌شود ممكن است بار ديگر در راه عصيان بكار رود.

ولى نفى چنين رابطه‌اى به معناى انكار مطلق رابطه حقيقى نيست، زيرا دايره روابط حقيقى، شامل روابط ناشناخته و تجربه ناپذير هم مى‌شود و علوم تجربى همانگونه كه نمى‌توانند رابطه عليّت بين پديده هاى دنيوى و اخروى را اثبات كنند قادر به ابطال همه گونه رابطه علّى و معلولى بين آنها هم نيستند، و فرض اينكه اعمال نيك و بد، تأثير واقعى در روح انسانى داشته باشد و همان آثار روحى، موجب پيدايش نعمتها يا عذابهاى اخروى گردد. نظير تأثير بعضى از نفوس در پديده هاى خارق العاده چنين فرضى نامعقول نخواهد بود بلكه مى‌توان براساس اصول فلسفى خاصّى آن را اثبات كرد و بيان آنها متناسب با اين كتاب نيست.

شواهد قرآنى

اما بيانات قرآنى، هر چند در غالب موارد به گونه‌اى است كه رابطه جعلى و قراردادى را به ذهن مى‌آورد مانند آياتى كه مشتمل بر تعبير اجر و جزاء است1 ولى از آيات ديگرى مى‌توان استفاده كرد كه رابطه بين اعمال انسان و ثواب و عقاب اخروى، بيش از يك رابطه قراردادى است، بنابراين، مى‌توان گفت كه تعبيرات دسته اول براى سهولت تفاهم و رعايت حال اكثريت مردم است كه ذهنشان با اين گونه مفاهيم، آشناتر است.

-----------------------------------

1. تعبير «اجر» در حدود نود بار، و تعبير «جزاء» و مشتقاتش بيش از يكصد بار در قرآن كريم بكار رفته است.