بصیرت آفرینی قرآن

جایگاه بصیرت در اندیشه دینی

رهبران الهی بدون داشتن فهمی عمیق از دین و چشم بصیرت باطنی نمی توانند به مقام نبوّت و امامت راه یابند و پیشوایی مردم را به عهده بگیرند. خدای تعالی تلاش در مقام بندگی و بصیرت را از ویژگی های مهم انبیای بزرگ می شمارد و پیامبراکرم صلی الله وعلیه وآله را به یادآوری آن فرمان می دهد:

وَاذْکرْ عِبَادَنَا إِبْرَاهِیمَ وَإِسْحَاقَ وَیعْقُوبَ أُولِی الْأَیدِی وَالْأَبصَارِ (ص: 45)

و بندگان ما ابراهیم و اسحاق و یعقوب را که نیرومند و بابصیرت بودند یاد نما.

علامه طباطبایی درباره این دو ویژگی انبیای بزرگ می نویسد:

صاحب دست و چشم بودن انبیای نامبرده، کنایه از آن است که آنان در طاعت خدا و رساندن خیرات به مردم و شناخت اعتقاد و عمل درست، بسیار توانمند بودند.(المیزان، ج 17، ص 211)

مبارزه با جهل و بی خردی از برنامه های راهبردی انبیای الهی است. آنان(حکمت آموزی از اهداف راهبردی انبیا است که قرآن از آن به خیر کثیر نام می برد (بقره: 269). امام صادق علیه السلام حکمت را به تفقّه و فهم عمیق دینی معنی می کند. (بحارالانوار، ج 1، ص 215))

تلاش می کنند تا عقل و فطرت مردم را بیدار سازند و با آگاهی و بصیرت آنان را به بندگی خدا دعوت کنند.

قُلْ هذِهِ سَبِیلی أَدْعُوا إِلَی اللَّهِ عَلَی بَصِیرَةٍ أَنَا وَمَنِ اتَّبَعَنِی (یوسف: 108)

بگو: این راه من است و من و پیروانم همگان را با بصیرت به سوی خدا می خوانیم.

قرآن کریم ره آورد وحی را بصیرت آفرینی می شمارد و سود و زیان بصیرت و کوری از درک حقیقت را متوجّه انسان می داند:

قَدْ جَاءَکم بَصَائِرُ مِن رَبِّکمْ فَمَنْ أَبْصَرَ فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ عَمِی فَعَلَیها (انعام: 104)

از سوی پروردگارتان برای شما نشانه های روشن آمد هر که از روی بصیرت می نگرد به سود اوست و هر که چشم بصیرت بر هم نهد به زیان اوست.

آموزه های اسلامی همه مؤمنان رابه تفکر درعرصه های گوناگون اندیشه دینی دعوت می کنند و آنان را به تفقّه و فهم عمیق دینی فرا می خوانند. »بیش از سیصد آیه از قرآن کریم به تفکر، تذکر و تعقّل دعوت می نماید و راه درست اندیشیدن را می آموزد«.(المیزان، ج 6، ص 255)

علامه طباطبائی رحمهم الله درباره جایگاه بصیرت و آگاهی در اندیشه و عمل دینی می گوید:

خدای تعالی در جایی از کتابش حتی در یک آیه از آن از بندگانش نخواسته که کورکورانه به او یا یکی از معارف الهی ایمان آورند یا راهی را ناآگاهانه طی کنند حتی شرایع و احکامی که برای بندگانش واجب ساخته و عقل آنان راهی برای دریافت ملاکات آن ندارد، تعلیل کرده و آثار آن را بیان ساخته است.(همان)

قرآن کریم با تأکید بر نقش فهم و بصیرت دینی در احیای همه آموزه های اسلامی مؤمنان را از حرکت همگانی برای جهاد باز می دارد و آنان را به علم آموزی و بصیرت بخشی به دیگران فرا می خواند.

و شایسته نیست مؤمنان همگی [برای جهاد] کوچ کنند. پس چرا از هر فرقه ای از آنان دسته ای کوچ نمی کنند تا در دین آگاهی پیدا کنند و قوم خود را وقتی به سوی آنان بازگشتند بیم دهند، باشد که آنان [از کیفر الهی] بترسند؟(توبه (9)، آیه 122)

امام کاظم علیه السلام تفقّه و فهم عمیق دینی را رمز بصیرت ورزی و دست یافتن به حقیقت عبادت و مقامات والای دینی می شمارد:

تَفَقَّهُوا فی دین اللَّه، فان الفقهَ مفتاحُ البصیرةِ و تمامُ العبادةِ والسببُ الی المنازلِ الرفیعهِ والرتبِ الجلیلهِ فی الدّینِ والدّنیا(الحیاة، محمدرضا حکیمی، ج 1، ص 56)

دین خدا را به درستی بشناسید؛ زیرا فهم دینی کلید بصیرت و تمام عبادت و راه رسیدن به مقامات والای دینی و دنیایی است.

امام باقرعلیه السلام نیز تکامل حقیقت ایمان را در پرتو فهم دینی ممکن می داند.(بحارالانوار، ج 1، ص 210)

آموزه های دینی در عرصه های گوناگون معرفتی، اخلاقی و رفتاری آنگاه برکات واقعی خود را در تربیت و تکامل انسان آشکار می سازد که با فهم عمیق و بصیرت همراه گردند. دین ورزی بدون بصیرت پیامدی جز گمراهی و دوری از مقصد ندارد. چنان که امام صادق علیه السلام فرمود:

العاملُ علی غیرِ بَصیرةٍ کالسائرِ علی غیرِ الطریقِ لایزیدُه سرعةُ السیرِ اِلّا بعداً(کافی، ج 1، ص 43)

آن که بی بصیرت عمل کند همانند کسی است که در بیراهه حرکت کند که سرعت گرفتن در آن جز دوری از مقصد ثمری برایش ندارد.

از این رو، کج فهمی ها و نداشتن بصیرت دینی پیروان، از چالش های اساسی پیش روی انبیا و رهبران الهی بوده است. چنان که امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:

پشتم را نشکست مگر دو نفر، عالمی بی باک و جاهلی عبادت کننده. اولی با بی باکی خود مردم را از حق دور می سازد و دومی با عبادت خویش مردم را به باطل خویش می خواند.(شرح غررالحکم، خوانساری، ج 6، ص 98)

نظرات شما عزیزان: