مخاطب شناسیِ معلم (شناخت خصوصیات و روحیات فراگیران)

تدریس، به مجموعه فعالیت هایی گفته می شود که هدفدار است و آگاهانه صورت می پذیرد و به گونه ای اتفاقی یا تصادفی قوام نمی گیرد. فعالیت هایی که در تدریس نقش اساسی دارند. بر سه رکن اساسی یعنی معلم، شاگرد و مواد درسی استوارند.

قرآن کریم درباره حضرت یوسف علیه السلام می فرماید: «چون به سن جوانی و بلوغ رسید، حکمت و دانشش ارزانی داشتیم و نیکوکاران را بدین سان پاداش می دهیم». (یوسف: 22)

نخستین گام برای تأثیرگذاری استاد آن است که ویژگی های سنی و شخصیتی گروهی را که با آنها رو به روست، دریابد. شناخت و درک اندیشه ها، توانایی ها و خواسته های مخاطبان، در کارآمدی فرایند تعلیم و تربیت ضروری و راهگشاست.

بوعلی سینا می گوید:

اگر فراگیری همه علوم برای همگان ممکن بود، هیچ کس را نمی یافتید که از فرهنگ بی نصیب باشد، ولی چنین نیست؛ زیرا استعدادها متفاوتند و بر این اساس، باید متناسب با توانایی ها، دانش های سودمند در اختیار دانش پژوه قرار گیرد.

از عالمی پرسیدند: کدام علم زیانش بیشتر است؟ گفت: علمی که به سفله (احمق) تعلیم دهند.

پیام متن:

توجه به قابلیت ها و استعدادهای مخاطب در فرایند تدریس.

ایجاد انگیزش و شوق به یادگیری و پژوهش

اگر علاقه مندی انسان ها به تحصیل علم فزونی گیرد و انگیزه های فراگیری و یادگیری تقویت شوند، لذت حاصل از آن، برای دانش آموز و دانشجو از هر لذتی با ارزش تر خواهد بود. ابوحنیفه گوید: «هرگاه مسئله ای فهمیدی، گفتی: کجااند پادشاهان از این لذت که ماراست؟ اگر بدانند، بر سر آن مقاتله کنند».

درباره نقش انگیزه و رغبت، در رسیدن انسان به هدف های والا سخن بسیار است. جامعه پویا و شکوفا، نتیجه حضور اثرگذار و جهت دهنده استاد به انگیزه های دانشجویان برای باروری علمی و معنوی است. جان دیویی، یکی از بزرگان تعلیم و تربیت می گوید:

در رغبت، نیروی سوق دهنده انسان ها موجود است. در هر تجربه ای که برای دست یابی به هدفی کسب شود، رغبت نقش عمده ای را بازی می کند. کسی که اهمیت رغبت را درک کند، متوجه خواهد شد ذهن تمام فراگیران با وجود آنکه دارای یک معلم و یک کتاب مشترک هستند، یکسان فعالیت نمی کند.

پیام متن:

نقش انگیزه و رغبت در دست یابی به اهداف.

برخورد صداقت آمیز و عطوفت بار با فراگیر

جویاشدن استاد از حال دانش آموزان و دانشجویان و گفت و گوی صمیمانه با آنان رابطه میان شان را از حالت یک طرفه، خشک و بی روح درمی آورد و موجب علاقه مندی بیشتر آنان به حضور فیزیکی در کلاس می شود و شخصیت مثبت تأییدشده ای را از استاد در نظر آنان جلوه گر می سازد. حضرت علی علیه السلام می فرماید: «گشاده رویی موجب دوام دوستی است.» همچنین باید استاد در پرهیز از خشونت لفظی و کلامی بکوشد. حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله در ارتباط با این قضیه صریحا به معلمان دستور می دهد که مطالب را به مردم بیاموزید، ولی خشونت نداشته باشید و بدانید آموزگاری، ارزشمندتر از خشونت ورزی است. ناگفته نماند رفتار همراه با عطوفت و صداقت و برقراری ارتباطی دوستانه با دانش آموزان و دانشجویان، یکی از عوامل مهم ایجاد شوق و انگیزه در آنها، برای یادگیری و پژوهش است.

پیام متن:

1. پرهیز از ارزش های نامطلوب در تدریس؛

2. برقراری ارتباط دوسویه و صمیمانه با دانشجو.

آمادگی علمی و تسلط بر موضوع تدریس

یکی از مهم ترین ضروریات حرفه معلمی، بالابردن توان علمی و غنای فکری استاد و در عین حال به روزکردن اطلاعات است. استادی که دانش کافی در رشته و موضوع تدریس خود ندارد، هم حرمت علم را می شکند و حقوق دانشجویان را تباه می سازد و هم شأن و منزلت خود را پایین می آورد. امام صادق علیه السلام می فرماید: «کسی که به مسائل و موضوعات زمان خویش آگاه باشد، از روبه رو شدن با مشکلات و مهیا شدن برای رویارویی با آن در نمی ماند.» با حضور گسترده رسانه های مختلف و ارائه اطلاعات متفاوت و گاهی متعارض، بر استاد لازم است دانش خود را با نوآوری ها و حقایق جدید پیوند زند.

البته امروزه متخصصان تعلیم و تربیت عقیده دارند که در تدریس موفق، تنها دانسته ها و اطلاعات علمی برای معلم کافی نیست، بلکه استاد باید مهارت هایی نیز داشته باشد تا بتواند به خوبی از عهده تدریس برآید. بخشی از این مهارت ها به حرفه معلمی مربوط است، مثل روش تدریس، پرسش یا ارزشیابی و بخشی از آن، جنبه های رفتاری، گفتاری و عاطفی استاد را دربرمی گیرد.

پیام متن:

1. تلاش استاد در ارتقای توان علمی خود؛

2. به روزکردن اطلاعات؛

3. بهره گیری از روش تدریس مناسب.

صبر و کوشش در تفهیم مطالب

مسلم است به منظور رسیدن به این خواسته، معلم باید از فنون تدریس آگاهی لازم و تجربه کافی داشته باشد. به کارگیری زبان مناسب با موضوع تدریس، بهره بردن از وسایل آموزشی و کمک آموزشی، عینی ساختن مطالب به کمک مثال های ملموس، گروهی کردن کارهای عملیاتی و آزمایشگاهی، از جمله روش های کارآمد در تفهیم گفته های علمی است. صبر و حوصله استاد برای به بارنشاندن فرایند یاددهی ـ یادگیری، با استفاده از روش تدریس مناسب مؤثر و ضروری است. حضرت علی علیه السلام فرموده است: «صبر، مایه کمک و مدد در هر کاری است».

باغبانی خدمت گل می کنی	رنج خارش را تحمل می کنی
رنج خار باغبان را کس ندید	خون دل خورد و چنین گل پرورید

سعدی

پیام متن:

1. روش تدریس مناسب؛

2. برخورداری از صبر و تحمل کافی در تدریس.

پرهیز از فخرفروشی و خودستایی

حضرت عیسی علیه السلام به حواریون فرمود: حکمت به وسیله تواضع رونق می یابد و مردم از آن بهره مند می شوند، نه به وسیله تکبر. چنانچه زراعت، در زمین هموار می روید نه در زمین سخت. به راستی که خودبزرگ بینی استاد و غره شدن او به مشتی محفوظات، از آفت های عرصه تعلیم و تربیت در نابودی ارزشمندترین خصوصیات های یک معلم است. حضرت علی علیه السلام تعریف انسان از خودش را زشت ترین کلام راست می داند.

علم حقیقی، بر خضوع قلبی انسان می افزاید و آثار خودبرتربینی را از میان برمی دارد. هر علمی که بر غرور انسان بیفزاید و گمان برتری را در او تقویت کند، علم واقعی نیست. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ، دانشی را که به خضوع در برابر حق و رهایی از خودبینی نینجامد، علم سودمندی نمی داند.

بزرگان نکردند در خود نگاه	خدابینی از خویشتن بین مخواه
تواضع سر رفعت افرازدت	تکبر به خاک اندر اندازدت
چو استاده ای بر مقامی بلند	بر افتاده، گر هوشمندی نخند

سعدی

پیام متن:

دوری از خودبرتربینی و تکبر و گرایش به فروتنی.

پرهیز از گفتار بدون عمل

از استادی پرسیدند: چرا ما را پند و اندرز نمی دهی؟ در پاسخ گفت: دو آیه از قرآن، مرا از این کار بازدارد؛ یکی آنکه قرآن می گوید: چگونه شما مردم را به نیکوکاری دستور می دهید، ولی خود را فراموش کرده اید؟ کتاب خدا را می خوانید، پس چرا تعقل و اندیشه نمی کنید؟ (بقره: 44) و آیه دیگر آنکه: بترسید از اینکه سخنی بگویید و خلاف آن را عمل کنید که بسیار سخت خدا را به خشم می آورد. (صف: 3)

علم چندان که بیشتر خوانی	چون عمل در تو نیست نادانی
نه محقق بود نه دانشمند	چارپایی بر او کتابی چند
آن تهی مغز را چه علم و خبر	که برو هیزم است یا دفتر

پیام متن:

هماهنگی بین گفتار و کردار.

صراحت و صداقت در ارائه نظرات

استاد موفق، استادی است که در بیان دیدگاه های درست خود، صراحت، متانت و شجاعت را همراه سازد و در صورت ندانستن مطلبی، بدون آنکه در خود احساس عجز و شکست کند، از کلمه «نمی دانم» یا «تحقیق می کنم و بعد جواب می دهم» کمک بگیرد.

از بزرگی مسئله ای پرسیدند، گفت: نمی دانم، گفتند: شرمت نمی آید که می گویی نمی دانم، در حالی که فقیه و دانشمندی؟ گفت ملائکه را شرم نیامد که گفتند: «سُبْحانَکَ لا عِلْمَ لَنا؛ منزهی تو، ما را دانشی نیست».

پیام متن:

شجاعت در اعتراف به نادانسته ها.

ترغیب دانشجویان به تفکر، نقد و استقبال از پرسش های آنان

بزرگان تعلیم و تربیت بر این باورند که نباید اندیشه ها را به دانشجو تزریق کرد، بلکه رسالت استاد آن است که چگونه اندیشیدن را به شاگردانش بیاموزد. او باید فرصت های کافی و مناسبی را برای فعال سازی ذهن فراگیر فراهم آورد. دادن اطلاعات مفید و دقیق به مخاطب و درخواست از او برای تحلیل ذهنی مسئله و حل آن و ایجاد زمینه همکاری و هم فکری با دیگران، استاد را در این امر یاری می کند. روش هایی همچون روش حل مسئله، روش فعالیت پروژه ای، تمرین و بحث گروهی، فعالیت جمعی، مباحثه علمی، همگی فرصت های گران قدری را برای یادگیری بهتر فراهم می سازد.

پیام متن:

کمک به چگونه اندیشیدن، با به کارگیری روش های علمی در فرایند تحصیل.

پرهیز از مقایسه، تبعیض، غیبت، عقده گشایی و خصومت شخصی با دانشجو

مسلم است که ارزش و شأن استاد والاتر از انجام این گونه رفتارهای ناشایست است. انس بن مالک از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله روایت کرده است:

هرکس که عهده دار آموزش سه فرد از امت من شود و آنان را به طور یکسان آموزش ندهد و میان مستمند و ثروتمند تفاوت بگذارد، خدای بزرگ او را در قیامت با خائنان محشور سازد.

همچنین قرآن به ما دستور می دهد، در مورد کسی که با ما به بدی رفتار کرده است، به خوبی و نیکی پاسخ دهیم؛ چه بسا که با همین نیک رفتاری، دشمن به دوست بدل شود.

پیام متن:

یکسان نگری استاد به دانش پژوهان.

امیدبخشی و توکل آفرینی

امیدوار ساختن دانشجو به موفقیت های او در آینده، همراه با بیان فراز و نشیب های علم آموزی، واقع بینی و رغبت افزایی دانشجو را در پی دارد. برای این منظور، آشناکردن مخاطبان با زندگی پررنج و تلاش دانشمندان، مصداق های عملی این حقیقت را فراروی آنان قرار می دهد.

اساس نیروی روح، توکل است. انسان هر اندازه نعمت به دست آورد و به آن اعتماد بورزد و راهکارهای حفظ و نگهداری آن را بداند، ولی پشتوانه مطمئنی نداشته باشد، استفاده از آن موهبت ها همراه با پریشانی خاطر و نگرانی از دست دادن شان همراه خواهد شد و چه تکیه گاهی برتر از حی قادر متعال.

تکیه بر تقوا و دانش در طریقت کافریست

راهرو گر صد هنر دارد توکل بایدش

حافظ

پیام متن:

توکل به قادر متعال و امیدآفرینی در دانشجو.

تکریم شخصیت و پذیرش هویت شخصی دانشجو

احترام به تفاوت های فردی و استعدادهای مختلف و پذیرش هویت شخصی مخاطب، در فرایند یادگیری تأثیر بسزایی دارد. حضرت علی علیه السلام می فرماید:

یادآوری نقاط مثبت و خوب رفتار و کارهای افراد، موجب تحرک بیشتر افراد شجاع و برانگیختن افراد دلسرد و مسامحه کار برای انجام رفتار مثبت خواهد شد.

پیام متن:

توجه به تفاوت های فردی و تأکید بر نقاط مثبت.

متانت در رفتار و آراستگی ظاهری

وَ ثِیابَکَ فَطَهِّرْ * وَ الرُّجْزَ فَاهْجُرْ؛ جامه ات را پاکیزه دار و از پلیدی دوری گزین». (مدثر: 4 و 5)

توجه به پاکیزگی و آراستگی ظاهر افراد یکی از اصول مهم در روابط انسانی است. منظور از آراستن، آرایش کردن نیست، بلکه غرض حفظ وقار و آراستگی و پاکی جسم و جان است. این ویژگی موجب مقبولیت اجتماعی فرد می شود و جذب شدن و صمیمیت ها را بیشتر می کند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از قول خداوند می فرماید: «خداوند دوست دارد وقتی مؤمنی نزد دیگری می رود، با آمادگی و آراستگی حاضر شود».

پیام متن:

آراستگی و طهارت جسم و جان، مقدمه آموزش.

شاداب و بانشاط بودن استاد در کلاس

از مهم ترین ویژگی های اخلاقی معلم مؤمن، رعایت خوشرویی و شادابی در کلاس هنگام روبه روشدن با دانش آموزان و دانشجویان است. حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله توصیه می کند که با برادرانت باگشاده رویی برخورد کن که خدا ترشرویان را دوست ندارد.

شادی یکی از نیازهای اساسی روح انسان و لازمه زندگی اوست. خداوند با آفرینش انسان شادی و نشاط را نیز در نهاد وی جای داد. بهار طرب انگیز، طبیعت زیبای هستی، صدای خروش آبشاران، طلوع و غروب زیبا و در کنار آنها برخوردهای مثبت و همراه با گشاده رویی، به آدمی انبساط خاطر و شادابی می بخشد.

چو شادی بکاهد، بکاهد روان

خِرد گردد اندر میان ناتوان

فردوسی

پیام متن:

گشاده رویی، عاملی برای شادی و نشاط در دیگران.