روزه ابعاد گوناگونى دارد و آثار فراوانى از نظر مادى و معنوى در وجود انسان مى گذارد که از همه مهم تر «بعد اخلاقى و فلسفه تربیتى» آن است. 
 

یک. آثار تربیتى

1-1. تلطیف روح

روح انسان، همواره در حال تدبیر بدن است و بدن بدون تدبیر روح، مانندکشتى بدون ناخدا است. در ماه رمضان، به دلیل امساک از خوردن و آشامیدن و محدود کردن آن به ساعاتى مشخص و نیز کنترل حواس (مانند چشم، گوش و تمامى مجارى ورود اطلاعات به درون ذهن)، فراغت روح و نفس بیشتر فراهم مى شود. فعالیت روح براى پرداخت به امور مادى و دنیوى کاهش مى یابد و امکان پرداخت به امور معنوى بیشتر مى شود. در نتیجه روح از لطافت بیشترى برخوردار مى گردد.
 

1-2. تقویت اراده

خداوند برنامه روزه دارى را به گونه اى تنظیم کرده است که انسان باید در ساعت معیّنى، از خوردن و آشامیدن بپرهیزد و در ساعت خاصى، مى تواند آزادانه بخورد و بیاشامد و از لذت هاى حلال استفاده کند.
ملزم شدن انسان ها به اجراى دقیق این برنامه و تکرار آن طى یک ماه، تمرین بسیار مناسبى است براى عادت دادن نفس به امورى، غیر از آنچه در ماه هاى دیگر عادت کرده بود و این عمل، عزم و اراده انسان را تقویت مى کند.
 

1-3. کنترل غرایز

روزه دار باید در حال روزه - با وجود گرسنگى و تشنگى از غذا و آب وسایر لذات (از قبیل لذت جنسى)، چشم بپوشد و ثابت کند که او همچون حیوانات، در بند اسطبل و آب و علف نیست. او مى تواند زمام نفس را به دست گیرد و بر هوس ها و شهوت هاى خود مسلّط شود و این امر باعث مى گردد که غرایز به کنترل او در آید و علاوه بر این، در بهره ورى از آنها تعدیلى به وجود آید. خلاصه اینکه روزه، انسان را از عالم حیوانى ترقى داده و به جهان فرشتگان صعود مى دهد.
تقوا و پرهیزگارى در تربیت اخلاق اسلامى یک مسلمان، نقش بسیار مهمى دارد و براى رسیدن به این صفت شایسته، بهترین عبادت روزه است. قرآن درباره آن مى فرماید: «لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ»؛ بقره (2)، آیه 183.؛ یعنى، نتیجه و علّت غایى روزه، تقوا از محارم الهى است.
وقتى پیامبرصلى الله علیه وآله در خطبه «شعبانیه»، فضایل ماه رمضان و روزه را برشمرد، امیرمؤمنان على علیه السلام پرسید: بهترین اعمال در این ماه چیست؟ فرمود: «الورع عن محارم اللَّه»؛ عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 266. ؛ «پرهیز و اجتناب از معاصى و گناهان است». بنابراین روزه، عامل بازدارنده از گناه و عامل سرکوب کننده نفس عصیانگر است. شخص با عمل به این دستور الهى، به خوبى روح تقوا و پرهیزگارى را در خویش زنده مى کند؛ زیرا با روزه، اصلاح نفس و تربیت آن، آسان تر مى شود؛ زیرا گرسنگى و دیگر محرومیت هاى روزه، شعله هاى سرکش غریزه هاى حیوانى و هواهاى نفسانى را خاموش مى سازد.
پر شدن شکم زمینه بسیارى از ناهنجارى ها و تحریک شهوات، غوطه ورى در حرام و ظهور خواهش هاى باطل در نفس مى شود؛ چنان که در حدیثى آمده است: «انى اخاف علیکم من البطن والفرج»؛ بحار، ج 1، ص 368.؛ «من از شکم و شهوت بر شما بیمناک هستم». اگر شکم عفیف باشد و به قدر ضرورت اکتفا کند و از حرام و شبهه بپرهیزد، بدون شک دامن نیز عفیف مى شود. عفت این دو عضو، زمینه بسیار خوبى براى نشاط معنوى و صفاى دل و باطن خواهد شد.
 

1-4. روحیه ایثار و نوع دوستى

انسان موجودى اجتماعى است و انسان کامل، کسى است که در همه ابعاد وجودى رشد کند. روزه، بعد اجتماعى انسان را در کنار سایر ابعاد او رشد مى دهد؛ بدین صورت که درس مساوات و برابرى در میان افراد اجتماع است. با عمل به این دستور مذهبى، افراد متمکن وضع گرسنگان و محرومان اجتماع را به طور محسوس در مى یابند و به دنبال آن درک، به این نتیجه مى رسند که باید به فکر بیچارگان و محرومان باشند. اگر توجه به حال گرسنگان، جنبه حسّى و عینى پیدا کند، اثر بیشترى دارد و روزه به این موضوع مهم اجتماعى، رنگ حسّى مى دهد. با رشد این بعد اجتماعى، انسان نسبت به هم نوعان خود بى تفاوت نمى شود و دردهاى فراگیر اجتماعى (مانند فقر و گرسنگى) را حس مى کند و مصداق این سخن حکیمانه سعدى مى شود که:
بنى آدم اعضاى یکدیگرندکه در آفرینش ز یک گوهرند
چو عضوى به درد آورد روزگاردگر عضوها را نماند قرار
به راستى اگر کشورهاى ثروتمند جهان و اغنیا، چند روز از سال روزه بدارند و طعم گرسنگى را بچشند، باز هم این همه گرسنه در جهان خواهد بود؟! آیا میلیون ها انسان با سوء تغذیه و کمبود مواد غذایى مواجه خواهند شد؟!
 دو. آثار بهداشتى

بدون تردید در علم پزشکى، اثر معجزه آساى امساک، در درمان انواع بیمارى هاى جسمانى و روانى به اثبات رسیده است. عامل بسیارى از بیمارى ها، زیاده روى در خوردن غذاهاى مختلف است. پیامبر خداصلى الله علیه وآله فرمود: «واعلم ان المعدة بیت الداء و ان الحمیة هى الدواء»؛ بحارالانوار، ج 58، ص 307، (بیروت، مؤسسة الوفاء).؛ «معده مرکز و خانه هر دردى است و پرهیز [ از غذاهاى نامناسب و زیاده خورى ]، اساس هر داروى شفابخش است». منشأ بسیارى از بیمارى هاى روانى، افکار غلط، سوء ظن، گناه و شناخت غیرمعقول و غیرمنطقى است و روزه با ایجاد محدودیت هایى، هم معده و دستگاه گوارشى را تقویت مى کند و هم با کنترل افکار و اجتناب از گناه، روان انسان را از آلودگى ها باز مى دارد.
به عبارت دیگر روزه، زباله ها و مواد اضافى و جذب نشده بدن را مى سوزاند و در واقع، بدن را «خانه تکانى» مى کند و روح را با تلاوت قرآن و خواندن دعاهاى ویژه تقویت مى نماید. خلاصه اینکه با روزه، سلامتى جسمانى و روانى انسان تضمین مى شود و بر همین اساس پیامبر اسلام صلى الله علیه وآله فرمود: «صوموا تصحّوا»؛ همان، ص 255.؛ «روزه بگیرید تا سالم شوید». روزه اگر با شرایطى که دارد گرفته شود، اثرات مهم تربیتى، اجتماعى و بهداشتى براى انسان دارد براى مطالعه بیشتر ر.ک:
الف. الکسى سوفورین، روزه، روش نوین، براى درمان بیمارى ها، ترجمه جعفر امامى.
ب. سید حسین موسوى لاهیجى، روزه، درمان بیمارى هاى روح و جسم، (انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه) قم.
پ. عبدالکریم بى آزار شیرازى، رساله نوین فقهى پزشکى، ج 2، (دفتر نشر فرهنگ اسلامى).
ت. سید رضا پاک نژاد، اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، ج 3؛ (انتشارات کتابفروشى اسلامیه)..