آیه

«وَالَّذِینَ یَصِلُونَ مَآ أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَن یُوصَلَ وَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَ یَخَافُونَ سُوءَ الْحِسَابِ»

ترجمه

(خردمندان) کسانی هستند که آنچه را خداوند به پیوند با آن فرمان داده پیوند می دهند و در برابر پروردگارشان(به خاطر شناختی که دارند خشوع و) خشیت دارند و از سختی حساب می ترسند.[1]

تفسیر

از کارهای بسیار نیک و اعمال پسندیده که حضرت حق و انبیاء و امامان نسبت به آن اصرار ورزیده اند صله رحم است. اسلام نسبت به صله رحم و کمک و حمایت و محبت نسبت به خویشاوندان اهمیت فوق العاده ای قائل شده است و قطع رحم و بریدن رابطه از خویشان و بستگان را شدیدا نهی کرده است. ملامحسن فیض که عمری را با قرآن مجید و روایات بسر برد، صله رحم را به زیارت ارحام، و رفع کمبودهای مادی، حل مشکلات اقتصادی، کمک به کار و کسب، و ازدواج پسران و دختران آنان معنا فرموده، اگر در آیات قرآن مجید و روایات دقت شود، از مسئله صله رحم همین معانی استفاده می شود.

صله ارحام در سبک زندگی پیشوایان دین

روش انبیاء، و اخـلاق امامان شیعه در صله رحم انجام همین واقـعیات عـالی بوده است. قرآن مجید به صله رحم سفارش می کند و آن را عمل صاحبان خرد می داند، و قطع با رحم را به عنوان فسق و قاطع را فاسق می شمارد. در سوره مبارکه نساء حکم می کند تقوای الهی را نسبت به خداوند و ارحام مراعات کنید، خیلی عجیب است که ارحام را پس از خود ذکر فرموده است «و اتَّقوا الله الَّذی تساءلونَ به الارحام؛ و از خدایی که به (نام) او از یکدیگر درخواست می کنید و در مورد ارحام از خدا پروا کنید»، نساء/1). رعایت تقوای الهی نسبت به ارحام رعایت آبرو و هویت آنها و شتافتن به دیدارشان و رفع نواقص زندگی آنهاست. در سوره مبارکه رعد مسائلی را به عنوان خصوصیات صاحبان خرد بیان می کند و سود قیامتی آن را پیشواز ملائکه از آنان در محشر و سلام فرشتگان به ایشان، و عاقبت بخیری می داند، از جمله آن مسائل صله رحم است. «و الَّذین یصلون ما امر الله به ان یوصل؛ و کسانی که هرآنچه را خداوند به پیوستن آن فرمان داده می پیوندند» (رعد/21). در سوره رعد درباره قطع رحم آیه ای کمرشکن قرار دارد:. .. و یقطعون ما امر الله به ان یوصل و یُفسدون فی الأرض اولئک لهم اللَّعنةُ و لهم سوء الدّار؛ و آنان که قطع می کنند آنچه را خدا به پیوند آن دستور داده، و فساد در زمین می نمایند بر اینان است لعنت و برای آنان است دوزخ» (رعد/25). صله رحم چه اندازه اهمیت دارد، که انجامش موجب استقبال فرشتگان از انسان در قیامت، و سلام آنها، و عاقبت بخیری و قطعش باعث لعنت، و سوء عاقبت، و ممنوعیت از نجات است.

آثار و برکات صله ارحام با خویشاوندان و بستگان

رفع کمبود اقتصادی ارحام با پرداخت مال به آنان همراه با حفظ آبرو و هویت و کرامتشان بهره ای عظیم دارد. «و مثل الَّذین ینفقون اموالهمُ ابتغاء مرضات الله و تثبیتاً من انفسهم کمثل جنَّة برَبوة اصابها وابل فآتت اکلها ضعفین فان لم یصبها وابل فطلٌّ و الله بما تعملون بصیرٌ؛ و مثل آنان که مال خود را در راه به دست آوردن رضای حق انفاق می کنند، و با کمال اطمینان، دل به لطف حق شاد دارند، مانند بوستانی است که در جای بلندی باشد، و بارانهای زیادی به موقع بر آن ببارد، و حاصلی دو برابر دهد، و اگر باران بسیار نیاید، اندک اندک بارد تا به ثمر رسد، خداوند به آنچه انجام می دهید آگاه است» (بقره/265).قرآن مجید در آیات انفاق، رسیدگی به اقوام و ارحام را بر دیگران مقدم نموده، و سپس از یتیم و مسکین و فقیر و مانده از راه و ورشکسته نام برده به عنوان نمونه به این آیه شریفه عنایت کنید: «و آتی المال علی حبِّه ذوی القربی و الیتامی و المساکین و ابن السَّبیل و السائلین و فی الرِّقابِ؛ و مال خود را با آن که دوستش دارد به خویشاوندان نیازمند و یتیمان و درماندگان و به راه مانده و مستمندان و براتی آزادی دربندماندگان ببخشد» ( بقره/177). در سوره بقره در رابطه با قطع رحم می فرماید: «الَّذِینَ یَنقُضونَ عَهْدَ اللَّهِ مِن بَعْدِ مِیثَقِهِ وَ یَقْطعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَن یُوصلَ وَ یُفْسِدُونَ فی الأَرْضِ أُولَئک هُمُ الْخَسِرُونَ؛ (فاسقان آنها هستند که) پیمان خدا را پس از آن که محکم ساختند، می شکنند، و پیوندهائی را که خدا دستور داده بر قرار سازند قطع می نمایند، و در جهان فساد می کنند، اینها زیانکارانند» (بقره،27). در این آیه به یکی از نشانه های فاسقان اشاره کرده می گوید: آنها پیوندهائی را که خدا دستور داده بر قرار سازند قطع می کنند. گر چه بسیاری از مفسران این آیه را ناظر به خصوص به قطع رحم و بریدن رابطه خویشاوندی دانسته اند، ولی دقت در مفهوم آیه نشان می دهد که معنی وسیعتر و عمومی تری دارد که مساله قطع رحم یکی از مصداقهای آن است. زیرا آیه می گوید: فاسقان پیوندهائی را که خدا دستور داده بر قرار بماند قطع می کنند، این پیوندها شامل پیوند خویشاوندی، پیوند دوستی، پیوندهای اجتماعی، پیوند و ارتباط با رهبران الهی و پیوند و رابطه با خدا است، و به این ترتیب نباید معنی آیه را منحصر به قطع رحم و زیر پا گذاشتن رابطه های خویشاوندی دانست. اهمیت صله رحم تا آنجا است که پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وسلّم می فرماید: «صلة الرحم تعمر الدیار و تزید فی الاعمار و ان کان اهلها غیر اخیار؛ پیوند با خویشاوندان شهرها را آباد می سازد و بر عمرها می افزاید هر چند انجام دهندگان آن از نیکان هم نباشند». در سوره محمد صلی الله علیه وآله وسلّم آیه 22 و 23 می فرماید: «فهل عسیتم ان تولیتم ان تفسدوا فی الارض و تقطعوا ارحامکم اولئک الذین لعنهم الله؛ پس (ای منافقان!) اگر روی گرداندید، آیا جز این انتظار می رود که در زمین تباهی کنید و قطع رحم نمایید؟ اینان کسانی هستند که خدا لعنتشان کرده». کوتاه سخن اینکه: قرآن نسبت به قاطعان رحم و برهم زنندگان پیوند خویشاوندی تعبیرات شدیدی دارد، و احادیث اسلامی نیز آنها را سخت مذمت کرده است.[2]

پیام ها

1- تأکید قرآن بر احسان به والدین و خویشاوندان

خوب، اینها آیاتش است. یعنی گوشه ای از آیات است. «وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً» که همه ی شما تقریباً حفظ هستید. شنیدید. وقتی می گوید: به پدر و مادر احسان کن، نگفته: «بِالوالِدَینِ مُومِنیَن»، «وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً» با والدین چه خوب، چه بد!... «وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً» نگفته: «بِالوالِدَینِ حَیین»، «وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً» چه حی، چه میت! یعنی پدر و مادر من از دنیا رفتند باید باز آدم به زیارت آنها برود. «وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً» نگفته: «وَ بِالْوالِدَیْنِ إنِفاقا» خیلی وقت ها پدر و مادر پول نمی خواهند ولی باید یک کاری کنیم که قبل از آنکه پدر و مادر به زبان بیاورند، اولادها پول در کیسه ی پدر و مادر بگذارند.

2- آثار و برکات صله رحم در دنیا

حالا، من می خواهم برکات صله رحم را بگویم. صله ی رحم حدود 20 فایده دارد. چون ایام عید صله رحم هست، من هم این را از نظر اسلامی بگویم. حالا، فایده اول «تُحَسِّنُ الْخُلُقَ» دید و بازدید سبب می شود خلق انسان خوب می شود. چون آدم های منزوی، مرتب از داخل خودشان را می خورند. آدم هایی که معاشرت می کنند، اخلاقشان هم اجتماعی می شود. آدم هایی که نه می روند نه می آیند نه کسی را می برند، نه با کسی رفت و آمد می کنند، اینها مرتب یک ذره یک ذره خودشان هم یک آدم های خموش، خمودِ عبوس، «تُحَسِّنُ الْخُلُقَ» «وَ تُسَمِّحُ الْکف» (کافی/ج /2ص 151)دید و بازدید سخاوت را رشد می دهد. چون این می رود دورقم، رفته دو رقم میوه خورده است، تو هم باید دو رقم میوه پس بدهی. یعنی مجبور است. او را بخور که مجبور شوی پس بدهی.

3- نقش صله رحم در طول عمر انسان

یک روز امام صادق به یک نفر گفت: یا میسر! «یَا مُیَسِّرُ قَدْ حَضَرَ أَجَلُک غَیْرَ مَرَّه» بارها عزرائیل آمده است، جان تو را بگیرد. «کلَّ ذَلِک یُؤَخِّرُک اللَّهُ بِصِلَتِک رَحِمَک» هر دفعه عزرائیل آمده است جان تو را بگیرد، تو قبلش یک صله ی رحم کردی خدا عمر تو را طولانی داده است. «وَ بِرِّک قَرَابَتَک» (وسائل الشیعه/ج /9ص 389)و این به این است که به فامیل هایت می رسی. به فامیل هایت می رسی نه اینکه پول دولت را برداری بدهی. نه اینکه فامیل هایت را استخدام کنی. از پول شخصی! آخر گاهی وقت ها آدم به فامیلش می رسد. ماشین دولت را می دهد می گوید: برو! به فامیلش می رسد الکی فامیل هایش را استخدام می کند. به فامیلت می رسی یعنی از ملک خودت! از مال حلال! وگرنه از او می گیری به کس دیگری می دهی که... گفت: ماه رجب یک دعایی هست دستشان را به ریششان می گیرند چنین می کنند. یکی ریش نداشت، ریش بغلی را گرفت چنین کرد. حالا این... از مال دولت بدهی، قبول نیست.

4- دوری از تبعیض در صله رحم و رسیدگی به خویشاوندان

«تَزِیدُ فِی الْأَعْمَارِ» (مستدرک/ج /15ص 241)گفتیم عمر را زیاد می کند. «وَ إِنْ کانَ أَهْلُهَا غَیْرَ أَخْیَار» (مستدرک/ج 15 /ص 241)گرچه فامیل تو آدم خوبی هم نیست. یعنی اگر فامیل بد هم داری، اگر دیدن او رفتی عمر تو طولانی می شود. یعنی اینجا گزینشی نیست. یعنی برخورد دوگانه نکن. در قرآن یک آیه داریم برای آنهایی که برخورد دوگانه می کنند.

دید و بازدید فقط ملاقات نیست

صله رحم تنها به دیدن و ملاقات کردن نیست، کمک های مالی نیز از مصادیق صله ی رحم به شمار می رود.امام صادق علیه السلام فرمودند: در اموال انسان غیر از زکات، حقوق دیگری نیز واجب است و آنگاه این آیه را تلاوت فرمودند. البتّه شاید مراد امام علیه السلام از حقوق دیگر، همان خمس باشد.در اهمیّت صله رحم همین بس که خداوند آن را در کنار ذکر خود قرار داده است. «واتقوا اللَّه الّذی تساءلون به و الارحام»(نساء، 1.)ارحام تنها منحصر به خانواده و بستگان نسبی نیست، بلکه جامعه بزرگ اسلامی را که در آن همه افراد امت با هم برادرند، «انما المؤمنون اخوة»( حجرات، 10.)و پدرشان پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله و حضرت علی علیه السلام است نیز در برمی گیرد. پیامبرصلی الله علیه وآله فرمودند: «اَنَا و علی اَبَوا هذه الامة»( بحارالانوار، ج 23، ص 295.) امام صادق علیه السلام در آستانه رحلت از دنیا، دستور دادند تا به بستگانی که نسبت به ایشان جسارت کرده بودند هدیه ای بدهند. وقتی حضرت در انجام این کار مورد انتقاد قرار می گیرند، آیه فوق را تلاوت می فرمایند.( تفسیر نورالثقلین.)و این گونه به ما یاد می دهند که شرط صله رحم خوش بینی، علاقه و رابطه آنها با ما نیست.[3]

پی نوشت ها

[1] رعد/21

[2] تفسیر نمونه ج 1 ص 155 و 157 و ج 21 ص 466

[3] محسن قرائتی،پرتوی از نور،ج6،ص9