رابطه تقوا و بصیرت

بصیرت دستاورد تقوا

از مباحث گذشته به دست آمد که روشن ضمیری در پرتو تقوای الهی پدیدار می شود و می توان گفت تقوا ستون خیمه بصیرت است. یعنی اگر انسان در مقابل هوا و هوس و وساوس شیطانی خود نگه دارد و با اطاعت از امر الهی از ورود به حوزه منهیات و منکرات پرهیز کند، نتیجه کار او پاداش گرانمایه ای است به نام »فرقان«. بر این اساس او در پرتو روشن بینی اش حق را از باطل به درستی تشخیص و تمیز می دهد.

پارسایی موجب می شود تا فرد از جانبداری غیرحق و موضع گیری یک جانبه پرهیز کند. تقوا مانع از آن است که عشق و نفرت دیده انسان را کور کند. همچنین فرد را از دخالت پیش فرض های ذهنی و گرایش های احساسی برای شناخت حقایق باز می دارد.

تقوا سلامت عقل انسان را تضمین می کند و مانع از آن است که انسان منافع شخصی، حزبی و جناحی خود را بر مصالح و حقایق واقعی و حقیقی ترجیح دهد. نیز در روایات ما آمده است که اگر کسی به مدت چهل روز خود را برای خدا خالص کند، چشمه های حکمت از قلب و زبانش جاری می شود. البته این نکته مهم است تبیین شود که چگونه تقوا موجب روشن دلی می شود؟ شهید مطهری در پاسخ به این پرسش که چگونه ممکن است تقوا که یک فضیلت اخلاقی است و مربوط به عمل انسان، در دستگاه عقل و فکر و قوه قضاوت انسان نقش داشته و تأثیرگذار باشد و منشأ دریافت حکمت گردد، عقل را به دو قسمت نظری و عملی تقسیم می کند و توضیح می دهد که عقل نظری همان است که مبنای علوم طبیعی، ریاضی و فلسفه الهی است و کار عقل در آن قضاوت درباره واقعیت هاست که فلان چیز این طور است یا آن طور؟ امّا عقل عملی مبنای علوم زندگی و مبنای اصول اخلاقی است. به عبارت دیگر، مبنای علم اخلاق، تدبیر منزل و سیاست مدن است. در عقل عملی، مورد قضاوت، واقعیتی از واقعیت ها نیست که این چنین است یا آن چنان؟ مورد قضاوت وظیفه و تکلیف است، آیا باید این کار را بکنم یا آن کار را؟ این طور عمل کنیم یا آن طور؟ بحث عقل عملی، خوبی و بدی، حسن و قبح، باید و نباید و امر و نهی و مانند این ها است، راهی که انسان در زندگی انتخاب می کند مربوط به عقل عملی است.

اینکه در آثار دینی وارد شده که تقوا، عقل را روشن می کند و دریچه حکمت را به سوی انسان می گشاید مربوط به عقل عملی است. یعنی در اثر تقوا، انسان، بهتر درد و دوای خود و راهی را که در زندگی باید پیش گیرد، می شناسد.

شهید مطهری با نقل حدیثی از امام علی علیه السلام درباره دوستان و دشمنان انسان، با ذکر این نکته که دشمنِ دشمن به منزله دوست نامیده شده است (چون دشمن را ضعیف می کند در نتیجه انسان را تقویت می کند) اعلام می دارد چون قوای معنوی انسان در یکدیگر اثر می گذارند، به مخالفت احساسات و تمایلات و شهوات انسان (در صورت خروج از اعتدال) در برابر حکم عقل اشاره می کند، مخالفت های هوا و هوس در اینجا حکم پارازیت را پیدا می کند و انسان ندای عقل خود را نمی شنود. یعنی در برابر چراغ عقل، گردوغبار و دود و مه ایجاد می کنند، دیگر چراغ عقل نمی تواند پرتوافکنی کند. مثل این که در یک فضایی که همهمه است سخنِ گوینده به خوبی شنیده نمی شود و اگر فضا پر از گردوغبار و دود شود کسی، کسی را نخواهد دید. شهید مطهری سپس به این اشعار سعدی اشاره می کند:

حقیقت سرایی است آراسته

هوا و هوس گرد برخاسته

نبینی که هر جا که برخاست گرد

نبیند نظر گرچه بیناست مرد

بدوزد شره دیده هوشمند

درآرد طمع مرغ و ماهی به بند

همچنین از این شعر حافظ کمک می گیرد که گفته است:

جمال یار ندارد نقاب و پرده ولی

غبار ره بنشان تا نظر توانی کرد

ایشان از رسول خداصلی الله وعلیه وآله نقل می کند که فرمود: بدترین دشمنان تو همان نفس امّاره است.

بنابراین تقوا از این رو در روشن بینی و بصیرت مؤثر است که دشمنِ دشمنِ عقل است. تقوا هوا و هوس را رام می کند و نمی گذارد هوا و هوس اثر عقل را خنثی کند. گرد و غبار به وجود آورد یا پارازیت ایجاد کند، تقوا به تعبیر مولوی خسِ روی آب را کنار می زند تا آب پیدا شود:

چون که تقوا بست دو دست هوا

حق، گشاید هر دو دست عقل را

بنابراین تقوا جلوی دشمن را می گیرد و دست عقل را باز می کند و به او آزادی می دهد، در مقابل بی تقوایی (چشم و شهوت و طمع و حسد و تعصب و خودپسندی و مانند این ها)، آدمی را در زندگی کور و کر می کند، لذا انسان های باتقوا که با صفات رذیله مقابله کرده اند، در پرتو نور عقل و ایمان حقایق امور را بهتر می بینند و می شنوند و می فهمند.(شهید مرتضی مطهری، ده گفتار، ص 45 - 55؛ نک: نرم افزار مطهر، نسخه 3/1، معاونت پژوهشی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)

به هر روی با توجه به آیات قرآن کریم و احادیث پیامبرصلی الله وعلیه وآله و امامان پاک شیعه علیهم السلام، از مهم ترین دستاوردهای تقوا و اخلاص، بصیرت یا روشن بینی و آشکارشدن راه حق است. می توان گفت ستون خیمه بصیرت سیاسی بر تقوا و اخلاص بنا نهاده شده است. بر همین اساس است که رهبر معظم انقلاب اسلامی می فرماید:

آنچه که بصیرت و بینش انسان را در قضایای مختلف و در حوادث گوناگون و زیر غبار تبلیغات جنجال آمیز دشمنان، تضمین و حفظ می کند، دل مؤمن و پاک و نورانی است... دلی که از ایمان برخوردار است و منشأ تقوا در اندیشه و عمل است، با تبلیغات دشمنان گمراه نمی شود.(بیانات در اجتماع لشکر 25 کربلا در مازندران، 1382/6/29)

در نگاه حضرت آیت اللَّه خامنه ای، ایمان پایه اصلی و تقوا خواست همه ادیان، قرآن و نهج البلاغه است. ایشان می فرماید:

باید مراقب بود، این مراقبت همان چیزی است که همه ادیان و سرتاسر قرآن و نهج البلاغه متوجه به آن است؛ یعنی همان تقوا. این که می بینید امیرالمؤمنین در دوران حکومت خود این همه به تقوا امر می کند - که شاید کمتر موضوعی در نهج البلاغه به قدر تقوا مورد تأکید قرار گرفته است - همچنین در دعاها و روایات چقدر از خدا تقوا خواسته شده است و نیز در فرمایش های امام (رضوان اللَّه تعالی علیه) آن همه در خصوص رعایت تقوا تذکر داده شده است، به خاطر همین است که تقوا »حصار« است. تقوا یعنی همان مراقبت دائمی شما از خودتان، این حصاری است به گرد شما، مبادا بگذارید این حصار شکسته شود.(بیانات در دیدار با نمایندگان و کارکنان مجلس شورای اسلامی، 1378/3/10)

معظم له همچنین درباره نقش تقوا در زندگی انسان می فرماید:

برادران و خواهران! تقواست که لطف و رحمت خدا را به شما متوجه می کند. تقوا و پرهیزگاری و جدیت در راه خداست که برکات الهی را جلب می کند؛ »وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَی آمَنُوا وَاتَّقَوا لَفَتَحْنَا عَلَیهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَالْأَرْضِ« تقوا شما را در مقابل(اعراف، آیه 96)

استکبار و قدرت های ظالم پیروز می کند... هر چه میزان تقوای ملت ما از لحاظ کیفیت و کمیت افراد باتقوا بالاتر برود، پیروزی و موفقیت ما سریع تر و زودتر خواهد بود.(خطبه های نماز جمعه تهران، 1369/11/19)

آری ترکیب ایمان و تقوا، هم برکات الهی را نازل می کند و هم دیده دل را بینا می سازد. رهبر معظم انقلاب می فرماید:

اگر به خدا رو کردیم، خدا راه را باز می کند »و انّ الراحل الیک قریب المسافة« یک قدم به سمت خدا برداشتی، دل انسان را روشن می کند، به انسان فتوح می بخشد، زنگارها را از جلو بصیرت انسان می زداید و قدم بعدی و ادامه راه را برای انسان راحت تر می کند.(بیانات در دیدار اعضای برگزارکننده کنگره حج، 1371/2/16)

بر همین مبناست که حضرت آیت اللَّه خامنه ای، بی تقوایی را مانع بصیرت می شمارد و در خطبه های نماز جمعه می فرماید:

نقطه مقابل تقوا، غفلت و بی توجهی و حرکت بدون بصیرت است. خدا، ناهوشیاری مؤمن را در امور زندگی نمی پسندد، مؤمن باید در همه امورِ زندگی، چشم باز و دل بیدار داشته باشد، این چشم باز و دل بیدار و هوشیار... این فایده را دارد که متوجه باشد، کاری که می کند، برخلاف خواست خدا و طریقه و ممشای دین نباشد.(خطبه های جمعه، 1369/1/10)

جمع بندی و نتیجه گیری

پرسش اصلی در این مقاله رابطه بین تقوا و بصیرت بود. گفتیم تقوا به مفهوم مراقبت دائمی از خود و اطاعت از فرامین الهی است و بصیرت نیز به معنای آگاهی و شناخت عمیق و درک روشن امور و مسیر است. نتیجه بحث ما این بود که از جمله بزرگ ترین دستاوردهای تقوا، بصیرت سیاسی و دینی است. ثمره تقوا »فرقان« و »نور« است که با کمک آن فرد می تواند حق را از باطل جدا سازد، جاده و مسیر را به روشنی و وضوح ببیند و در طریق حق گام بردارد. این ادّعا را با بهره گیری از اندیشه شهید مطهری و مقام معظم رهبری روشن کردیم تا چگونگی آن یعنی چگونه تقوا بصیرت را ثمر می دهد، بر ما روشن گردد. نتیجه این شد که در وجود انسان قوای گوناگون در چالش با یکدیگر بسر می برند. بین قوای نفسانی (هوای نفس و وساوس شیطانی) با قوای عقلانی مخالفت و درگیری وجود دارد. در واقع هوای نفس دشمن عقل محسوب می شود و از آنجا که تقوا دشمنِ اصلی هوای نفس است، مانع از آن می شود تا خواسته های نامشروع و وساوس شیطانی همچون گردوغبار، دود یا پرده ای جلوی نور چراغ عقل را بگیرد و با کنار زدن و مقابله با آنها چراغ عقل را همچنان روشن نگه می دارد، در نتیجه انسان راه را از چاه تشخیص می دهد و حقایق امور را به درستی درک می کند. با توجه به مطالب یاد شده به این اصل می رسیم که انسان به هر میزان و درجه ای که با هواهای نفسانی و وساوس شیطانی مقابله کند به همان میزان و مرتبه بر بصیرت یا روشن بینی اش افزوده می شود.

نظرات شما عزیزان: